گفت وگو با ستاره اسکندری به بهانه ایفای نقش در نمایش «نفر دوم»

عبارات مهم : تئاتر

گویی همین دیروز بود که ستاره اسکندری تندیس جشنواره تئاتر فجر را به فهرست جوایزش اضافه کرد. سال ١٣٧٩ نمایش «سعادت لرزان مردمان تیره روز» نوشته علیرضا نادری و کارگردانی محسن علیخانی جایزه بهترین بازیگری را برای او به همراه آورد؛ نمایشی با مضمون اجتماعی راجع به یک خانواده فرودست در جنوب شهر که با وجود محتوای غم انگیز استقبال مخاطب را به دنبال داشت. مهر تایید تماشاگر آن سال ها بر پیشانی نمایش تلخِ رئالیستی که بخشی از رنجِ فقر و گوشه ای از دردهای جامعه و زمانه خودش را بیان کرد.

خط سیر هنری اسکندری از آن مقطع به بعد کاملا روشن و مشخص هست؛ بازیگری که به سادگی حضور در هر سریال، فیلم یا نمایشی را نمی پذیرد و دست به گزینش می زند؛ عاملی که دنبال کردن فعالیت هایش را جالب می کند. این هنرمند به تازگی با نمایش «نفر دوم» به کارگردانی مهین صدری روی صحنه رفته هست. نمایش با تصویر کردن قاب هایی از زندگی متلاطم نسل متولد آخرهای دهه پنجاه و اوایل دهه شصت شکل می گیرد. نگاهی موجز به زمانه و زندگی نسلی که شرایط سیاسی خاص سال های ابتدایی انقلاب، سپس جنگ تحمیلی، دوران موسوم به سازندگی، گشایش نیم بند سیاسی بعد از دوم خرداد ١٣٧۶ را از سر گذراند تا به دهه ٨٠ و آخر به امروز رسید. نمایش «نفر دوم» زندگی دختران جوانی را به نمایش می گذارد که علاقه و رویای ارزش در پیچ و خم سرنوشت دود شد و به آسمان رفت. مشابه همان ماجرایی که بخشی از آن در نمایشنامه «هم هوایی» جاری بود.

بر این اساس با اجرایی مواجه هستیم که پیش و بیش از هرچیز حدیث نفس یک یا دو نسل به شمار می رود. نسل بدون عشق، نسل بی رویا و همیشه ملتهب. صدری در صحنه قاب عکس سالن ناظرزاده قاب هایی می بندد و با ارایه کد هایی مشخص- قطعه معروف تیتراژ ابتدایی سریال سرزمین های شمالی- همه ما را روبه روی بهترین سال های عمرمان تنها می گذارد، بلکه اندکی به آنچه قرار بود بشود و آنچه در نهایت شد فکر کنیم؛ بلکه! ستاره اسکندری در این گفت وگو به لزوم یادآوری تاریخ معاصر اشاره می کند و از همکاری اش با مهین صدری و الهام کردا می گوید. همکاری ای که شواهد نشان می دهد توان رقم زدن اتفاق های تازه را دارد و تماشای حاصل تجربه مشترک این سه نفر در آینده نزدیک چندان دور از ذهن نیست.

همکاری شما، الهام کردا و مهین صدری در نمایش «هم هوایی» به کارگردانی افسانه ماهیان تجربه خوبی رقم زد. مهین صدری این بار از زاویه ای متفاوت دغدغه ای مشابه را در متن «نفر دوم» مطرح کرده هست. آیا دغدغه نویسنده و خاطره همکاری خوب سابق موجب پذیرش این نقش شد؟

مهین و الهام در نمایش «زیرزمین تا پشت بام» هم با یکدیگر همکاری داشتند. پیش از آن هم همه در نمایش «هم هوایی» حضور داشتیم. این جنس همکاری نشان می دهد که یک منظر مشترک وجود دارد و به همین دلیل اجرا کنار این افراد جالب هست. ما در کشوری زندگی می کنیم که آبستن حوادث متفاوت و اتفاق های پررنگ است و همین اتفاق ها خواهی، نخواهی بر آینده جمعیت زیادی تاثیر می گذارد. بحث فقط پرسشها اجتماعی صرف نیست بلکه با مجموعه ای مواجه هستیم که ارکان گوناگون زندگی فردی و اجتماعی را تحت تاثیر قرار می دهد. این نمایش برای من به مفهوم جدی در تمرین ها اتفاق افتاد و مهین صدری فضایی به وجود آورد که در کنار الهام کردا و خودش دیالوگ برقرار کنیم و چیزی که در تئاتر اهمیت زیادی دارد واقعا اتفاق بیفتد. ما به معنای واقعی دیالوگ برقرار کردیم و کار حاصل شکل گیری همین گفت وگوی سه نفره بود.

مساله ای که برای گروه جالب بوده الزاما باید برای تماشاگر هم جالب باشد؟

در نمایش «نفر دوم» با یک جور مرور گذشته و نگاه دوباره به تاریخ معاصر مواجه هستیم. این نگاه همیشه برای من جالب بوده و بین مخاطبان و علاقه مندان نمایش هم طرفدار دارد. از سویی چنین نگاه هایی همیشه یک حلقه مفقوده جامعه ما به شمار آمده و با مشکل مطالعه تاریخ مواجه بوده و هستیم. باید ببینیم چه اتفاقی رخ می دهد که حرکت های اجتماعی ما همیشه شکل دایره ای و تکرار شونده داشته و هیچ وقت رو به جلو نرفته است.

یعنی به سمتی حرکت می کنیم که در نهایت به نقطه شروع بازمی گردد و گامی به پیش برنمی داریم. از طرفی من به عنوان فردی که بازیگری برایش شغل نیست و به اصطلاح گزیده کار است هربار که روی صحنه می آیم سعی می کنم به یک پرسش پاسخ بدهم. اینکه «چرا روی صحنه آمده ام؟» و سپس تلاش می کنم دغدغه ام را با مخاطب در میان بگذارم. بنابراین اگر به پرسش شما بازگردم باید بگویم اینجا دغدغه فردی مطرح نیست که بگوییم فقط واگویه شخص نویسنده یا کارگردان اتفاق افتاده، بلکه عنوان کاملا به کلیت یک جامعه ارتباط دارد. هر تماشاگری هم می تواند در تابلوهای نمایش خودش را پیدا کند و نگاهی به گذشته اش داشته باشد.

واکنش تماشاگران چه بود؟

واکنش های متفاوتی دیده ام. بخشی از نظرها بسیار هیجانی و به دور از نگاه تحلیلی- انتقادی هست؛ به عنوان نمونه یک نفر به بهای بلیت اعتراض داشت درحالی که الان سال ها است که بهای بلیت آثار نمایشی تغییر کرده و اتفاقا بعضی نمایش ها برای بلیت قیمت های متفاوت تعیین می کنند. این اظهارنظرها فضای بحث جدی به وجود نمی آورد و من بیشتر منتظر دریافت تحلیل و نقد منصفانه هستم. آنها که تجربه دوران خاصی از تئاتر را دارند به یاد می آورند که در دوره ای تماشاگر با جدیت بیشتری وارد سالن نمایش می شد و نقد و نظر و تحلیل داشت.

تماشاگر تئاتر آن سال ها بیشتر متوجه بود تماشای نمایش و حضور در سالن چه معنی دارد.

دقیقا، یک بخشی از تماشاگران اصلا نمی دانند آیا به تماشای تئاتر می روند و تصورشان این است که همه کارها باید شبیه یکدیگر باشد. مساله ای که با نگاهی به فضای عمومی جاری در تئاتر امروز موجب نگرانی می شود، چون تمایل به تفکر و تمرکز کنار رفته و تاکید دارم بخشی از مخاطبان مدام در جست وجوی سرگرمی و تفنن هستند؛ گویا انگیزه ای برای دقت بیشتر وجود ندارد.

اگر همان سال های مورد اشاره را در نظر بگیریم به اجرای «سعادت لرزان مردمان تیره روز» می رسیم که اتفاقا با استقبال مواجه شد. نمایشی که مثل «نفر دوم» دغدغه پرسشها اجتماعی داشت و حضور شما در هر دو امکان طرح یک پرسش را می دهد. تفاوت فضای حاکم بر مخاطبان این دو نمایش چقدر است؟

اصلا خط کلی مورد علاقه من در همین دو نمایش مشخص هست. گرچه بعدا در آثار بزرگانی مثل بهرام بیضایی یا دکتر رفیعی هم ادامه پیدا کرد و هیچ وقت ترک نشد. منتها ماجرا اینجا است که به این ترتیب در زمینه کارگردانی با چهار نگاه متفاوت به نقش وقایع در زندگی مردم مواجه هستیم. نمایش «نفر دوم» به تمرکز بیشتر و دقت در پرش های زمانی نمایش نیاز دارد تا مخاطب متوجه شود راجع به چه مقاطع تاریخی صحبت می کنیم.

چیزی که می گویم به هیچ وجه گلایه از تماشاگر نیست و نباید سوءتفاهم شود ولی دلم می خواهد به مخاطب بگویم شاید بتوانیم تئاتر را به عنوان محل تمرکز و دقت بیشتر در نظر بگیریم. آن هم در زمانه ای که فضای مجازی و سریال های ماهواره ای همه را احاطه کرده اند. فضای به وجود آمده انسان ها را به سوی سطحی شدن سوق می دهد و فرصتی برای تامل و تعمق نمی گذارد. درست در همین نقطه است که می توانیم به تئاتر طور دیگری نگاه کنیم و از آن طلب کارکرد متفاوت داشته باشیم.

به ویژه وقتی کمیت اجراها افزایش یافته که الزاما با کیفیت همراه نیست.

حالا فضایی به وجود آمده که هر کسی که پول داشته باشد و اراده کند نمایشی روی صحنه می آورد و به این واسطه ذائقه مخاطب نیز تغییر کرده هست. البته فراموش نکنیم که رابطه تئاتر و تماشاگر کاملا دو سویه است و قرار نیست بگوییم تماشاگر فلان نمایش را نفهمید. در واقع بسیاری از تئاترهای ما هم دچار مشکل سطحی نگری شده است اند.

در دوره ای اجرای نمایش های رئالیستی به اوج رسید و حتی در مواقعی با کارهایی مواجه بودیم که به ناتورالیسم طعنه می زد. تماشاگر هم خسته شده است بود و بعضا به این وضعیت اعتراض داشت. از این منظر می گویم که بپرسم فقر فانتزی، رویاپردازی و خیال در آثار نمایشی ما چقدر موجب فاصله گرفتن مخاطب از آثار جدی شده است است؟

الان تنوع بیشتر شده است و دست تماشاگر برای گزینش باز هست، بنابراین به نظر نمی رسد که گرایش گذشته به اجراهای رئالیستی و ناتورالیستی تاثیر چندانی بر ماجرا گذاشته باشد. بیش از هر چیز اعتقاد دارم تماشاگر امروز سرگشته است و ما با مخاطبانی مواجه هستیم که بخشی از آنها به نمایش های بزرگ و پر زرق و برق علاقه دارند، عده ای به دنبال تفریح و خنده هستند ولی هیچ کدام از این جریان ها و سلایق محل مشخص نمایش های مورد علاقه ارزش را پیدا نمی کنند. این وضعیت نه فقط در تئاتر، بلکه در تمام ارکان جامعه اپیدمی شده است است.

یک سردرگمی عجیب به وجود آمده و شاید به همین دلیل پروپاگاندا و به راه انداختن سروصدای تبلیغاتی برای جذب تماشاگر در دستور کار بعضی گروه ها قرار گرفته هست. در این وضعیت گذر وقت تنها عاملی است که موجب می شود که بعضی تماشاگرها و نمایش ها راه خودشان را پیدا کنند؛ مساله ای که در سینما هم وجود دارد. البته احساس می کنم امروز یک بنیان جدی در تئاتر ما دستخوش تغییر و تحول شده است و اهالی تئاتر و تماشاگر هر دو به یک اندازه در این تغییر سهم دارند.

اصولا تحلیل این شخصیت اهمیت دارد یا تابلوهایی که می سازد؟

این زن در دوران نوجوانی عاشق می شود ولی مرد داستان به جبهه می رود و هرگز برنمی گردد. در ازدواج های مکرر و باروری های ناقص نیز آینده محتومی دارد، همیشه به تغییر امیدوار است ولی این تغییرها هیچگاه رخ نمی دهند. نگاه می کند و مادری را می بیند که به آلزایمر مبتلا شده است و پدری که افسردگی دارد. تک تک جمله ها و تابلوهای نمایش به حدی برایم واجد اهمیت هستند که خیلی وارد بحث راجع به تحلیل شخصیت نمی شوم. منظورم این است که هر قطعه و تابلو دوران مشخصی را یادآوری می کند و این موجب می شود بعد متفاوتی از حضور کاراکتر روی صحنه برایم واجد ارزش باشد.

دخترانی که به دلایل گوناگون علاقه و آرزوی خود را از دست رفته دیدند.

بله پرداختن به بخشی که معمولا در رویدادهای تاریخ معاصر مثل جنگ و انقلاب نادیده گرفته شده است ؛ مادران همیشه منتظر یا زنان علاقه از دست داده و فرزند از دست داده که زیر زاویه نگاه مردانه موجود مورد توجه قرار نگرفته اند. این مضمون امید و انتظار تغییر که به ناامیدی می انجامد برایم دغدغه اصلی بود. جنس بیان دیالوگ های نوشته شده است به وسیله مهین صدری هم دقیقا بازتاب دهنده چنین فضا هست. چون وقتی شخصیت به گذشته و پشت سر نگاه می کند، همه چیز را ابتر می بیند و به همین دلیل واژه ها و جمله ها نصف ونیمه ارایه می شوند. این به نوعی زیبایی شناسی و مشخصه کار مهین صدری هست. تاکید دارم که نگاه خانمانه شاعرانه کاملا در کار به چشم می آید.

این قاب ها چطور قرار است از سوی تماشاگر متولد دهه ٧٠ رمزگشایی شوند؟ به عنوان نمونه پخش موزیک نوستالژیک سریال «سرزمین های شمالی» در حین اجرا به سرعت مناسبات جامعه رو به تغییر ایران در سال های سازندگی را تداعی می کند، ولی آیا برای جوانی که در همان دهه متولد شده است معنا و کد مشابه دارد؟ این پرسش را باید از نویسنده بپرسم ولی شاید شما هم نظری داشته باشید.

نباید دلواپس برقراری این رابطه باشیم چون افراد صاحب دغدغه و اهل مطالعه در هر نسل پیدا می شوند و این فرزند ها با کار ارتباط برقرار می کنند. بیشتر علاقه دارم تماشاگر بعد از تماشای نمایش و خروج از سالن کمی به سال هایی که گذشت فکر کند. به این ترتیب وقتی قرار است دست به عملی بزند آن پیشینه و تجربه را در نظر می گیرد و با آگاهی بیشتری گام برمی دارد. من هم مثل شخصیت زن نمایش امیدوارم که این اتفاق بیفتد.

شناخت و ارتباط شما با نسل های متفاوت چه می گوید؟ نگاه شخصیت زن نمایش همچنان در نسل جدید هم وجود دارد؟

به نظر می رسد که همین طور باشد. چون با پرسشها بنیادینی مواجه هستیم که گذر نسل ها نافی یا برطرف کننده آنها نیست. مسائلی که اگر امروز مورد توجه قرار نگیرند و نسبت به آنها آشنایی و مطالعه نداشته باشیم، نه تنها دختران متولد سال های اخیر که دختران ۵٠ سال بعد ایران را نیز تحت تاثیر قرار می دهند. این یک زنگ هشدار و اعلام خطر برای جامعه ای است که نمی خواهد از تاریخ عبرت بگیرد. امیدوارم گارد تماشاگر برای مواجه شدن با اتفاق های جدید و تا حدی متفاوت از جریان حاکم باز باشد و پیش از تماشای نمایش نتیجه گیری نکنند.

ماجرای علاقه ها و امیدهای از دست رفته

مهین صدری بعد از نگارش و کارگردانی نمایش «هم طناب» نمایشنامه های «هم هوایی» و «زیرزمین تا پشت بام» را نوشت؛ دو نمایشنامه ای که به وسیله افسانه ماهیان روی صحنه رفت و با استقبال تماشاگران مواجه شد. صدری بعد از «هم طناب» تا حدی از کارگردانی فاصله گرفت که البته ایفای نقش در اجراهای بین المللی نمایش «شنیدن» به کارگردانی امیررضا کوهستانی نیز از دیگر عوامل این فاصله بود. ولی حالا با نمایش «نفر دوم» بار دیگر کارگردانی را تجربه کرده هست؛ نمایشی که این روزها در سالن ناظرزاده کرمانی تماشاخانه ایرانشهر به صحنه رفته و ترکیب الهام کردا، ستاره اسکندری و مهین صدری را کنار هم نشانده هست؛ همنشینی نویسنده و بازیگرانی که اجرای خاطره انگیز «هم هوایی» را یادآور می شوند.

اینجا، یک بار دیگر ماجرای علاقه ها و امیدهای از دست رفته در میان هست. مثل جریان شکل گیری متن و اجرای نمایش «هم طناب» که به افزایش و گرفتار شدن کوهنوردان ایرانی در قله ماناسلو در هیمالیا تخصیص داده شده است داشت، صدری یک بار دیگر نشان داد با دقت تحولات جامعه را زیرنظر دارد. از سویی، شیوه نمایش مستند امکانی در اختیارش می گذارد که مساله را به شکلی اثرگذارتر روی صحنه جاری کند. صدری در تجربه جدیدش چند نسل را کنار هم می نشاند و از تاریخ غایب حاضر! سه دهه گذشته می گوید.

گفت‌وگو با ستاره اسکندری به بهانه ایفای نقش در نمایش «نفر دوم»

روزنامه اعتماد

واژه های کلیدی: تئاتر | نمایش | تماشاگر | نمایشنامه | اخبار فرهنگی و هنری