سیدمحمدمساوات، یکی ازبرگ‌های برنده نسل جوان تئاترنوین کشور عزیزمان ایران هست. این نمایشنامه‌نویس وکارگردان جوان بااجراهای کم‌نظیر و تاثیرگذارش موفق شده است است
نمایش «این یک پیپ نیست»؛ قفسی در جست وجوی پرنده!
عبارات مهم : نمایش
تحولی که بانمایش های این کارگردان جوان درحال وقوع هست، یادآور شکل گیری تئاتر مدرن کشور عزیزمان ایران با کارهای نمایشی آربی اوانسیان و عباس نعلبندیان در دهه های ۴۰ و ۵۰ است.مساوات پیشرفت بسیار سریعی داشته ودرحال حاضر به جایگاهی دست یافته که هریک ازنمایش های جدیدش بلافاصله در فهرست آثارمنتخب بسیاری ازمنتقدان وتماشاگران تئاتر قرار می گیردوسوددهی اقتصادی کارهایش از پیش تضمین شده است به نظر می رسد.نمایش های مساوات فرم منحصر به فردی دارند. بعضی کارگردان های جوان تلاش کرده اند ازکارهای اوتقلید کننداماهیچ کدام دراین زمینه موفق نبوده اند.
قفسی در جست‌وجوی پرنده! , نمایش «این یک پیپ نیست»
شباهت های نمایشنامه با نمونه های جهانی آن
«این یک پیپ نیست»، آشکارا شبیه به نمایش آلمانی«قفسی در جست وجوی پرنده»به کارگردانی آندره آس کریکنبرگ است.«قفسی در جست وجوی پرنده»براساس داستانی ازفرانتس کافکا،نویسنده شهیر چک،نوشته واجرا شده است است.کریکنبرگ، تلاش کرده است ضمن ایجاد فضای بسته،وهم آلودوسنگین آثارکافکادرصحنه،قرائت و اجرای نوینی از«قفسی درجست وجوی پرنده»داشته باشد. مساوات از حال وهوای آثار کافکا تا حدودی فاصله گرفته وخلق فضایی نو و تاکنون تجربه نشده در تئاتر کشور عزیزمان ایران را در دستورکارخودقرار داده است.
بازی با کاراکترهای پیدا و پنهان
سیدمحمدمساوات، یکی ازبرگ‌های برنده نسل جوان تئاترنوین کشور عزیزمان ایران هست. این نمایشنامه‌نویس وکارگردان جوان بااجراهای کم‌نظیر و تاثیرگذارش موفق شده است است
کاراکترهای نهان و آشکار این نمایش همه عجیب و غریبند.جان وجیم، برادرانی هستند که باهم زیریک سقف زندگی می کنند.نقش هر یک از آن ها را دوهنرپیشه بازی می کنند؛ یعنی دو جان درنمایش وروی صحنه داریم ودوجیم. مادرجان وجیم، با آنکه شخصیت بسیار تاثیرگذاری در روند حوادث است و نمایش با او آخر می پذیرداما هرگز روی صحنه دیده نمی شود. دیگر کاراکتر نادیدنی نمایش،فردی است که خود را پلیس معرفی کرده و با ورود تخیلی اش به صحنه، همه رابه دردسر می اندازد.حلقه واسطه همه این شخصیت های مریی و نامریی، دختری به نام ماریاست که معلوم نیست زنده است و نفس می کشد یا آنکه فقط روحش در صحنه حضور دارد؟
حضور ماریا در صحنه همچون حضور جان و جیم،دوگانه است با این تفاوت که نقش ماریا را دوهنرپیشه بازی نمی کنند بلکه بخشی از این نقش به وسیله یک هنرپیشه ایفا شده است و بخش دیگر در نوشته هایی که به صورت زیرنویس در سالن رویت می شوند، ظهور و بروز می یابد. هریک ازکاراکترهای مریی واجد شاخصه هایی در ظاهر و واکنش‌ها هستند که باعث ایجاد جذابیت جهت نمایش می شوند و از همه مهم تر،دوگانه بودن نقش های جیم و جان است که جهت تماشاگر ایرانی کمتر مسبوق به سابقه و البته بسیار جالب است.
کاراکترهای نادیدنی مادر و پلیس با آنکه از طریق دیالوگ خلق می شوند ولی حضور بسیار نفسگیر،باورپذیر و موثری دارند.حصول به این باورپذیری و تاثیرگذاری چه روی کاغذ هنگام خلق اثر چه روی صحنه در وقت اجرا، بسیار سخت و نیازمند صرف وقت و دقت زیاد و حوصله وافر است که خوشبختانه مساوات از بعد آن به خوبی برآمده است.
قفسی در جست‌وجوی پرنده! , نمایش «این یک پیپ نیست»
فرم گرایی ارجح بر محتوا
فرم به وضوح بر محتوا غالب هست. نمایش حال و هوای سوررئال دارد ولی تا قبل از ورود پلیس،این شاخصه به چشم نمی آید.«این یک پیپ نیست»، از منطق ارسطویی گریزان هست. ردپای فرضیه نسبیت آلبرت اینشتین و نظریه «جهان های موازی» را می توان در بسیاری از موقعیت های نمایشی و بزنگاه های داستانی «این یک پیپ نیست» یافت.کارگردان با تیشه خلاقیت،ضربات شدید ولی هدفمندی بر ریشه الگوها و چارچوب های درام و نمایش زده است.او در ستیز با یافته ها و قواعد «فیزیک پزشکی» و «نورولوژی»(پزشکی مغز و اعصاب)،متافیزیک نمایش را بر فیزیک نمایش مسلط کرده است.
آنچه در متافیزیک نمایش رخ داده یا توصیف می شود،تاثیرگذارتر و کلیدی تر از کلیت و جزییات فیزیک نمایش است.نمایش بدون تداخل ساحت ها و دنیا های موازی و گوناگون شروع می گردد ولی رفته رفته آنچنان تداخل و تقاطعی بین این پهنه ها صورت می گیرد که گشتالت روان شناختی «این یک پیپ نیست» به شکل نهایی خود نزدیک می شود بی آنکه کامل شود. صحنه در تطابق با این هندسه گشتالتی ذهنی به صورت باکس های مختلفی طراحی شده است است که با راهرو و دالان های نادیدنی به هم می پیوندند.کل صحنه نمایش شبیه به آکواریومی است که آدم هاوارواح همچون ماهی درآن غوطه ورندوازاین طرف به آن طرف می روند.
سیدمحمدمساوات، یکی ازبرگ‌های برنده نسل جوان تئاترنوین کشور عزیزمان ایران هست. این نمایشنامه‌نویس وکارگردان جوان بااجراهای کم‌نظیر و تاثیرگذارش موفق شده است است
تماشاگر درجهان اینشتینی نمایش،با مفهوم جدیدی از وقت و مکان مواجه می شود؛او مجبور است استخری را که فقط باکلام توصیف می شود،درذهن خود بازآفرینی کند در حالی که راجع به ماهیت این استخر تردید دارد.زمان نیز به همین ترتیب از حوزه کنترل تماشاگر خارج می شود و کارگردان با اعلام ساعات مختلف،هدایت وقت را خود به عهده می گیرد؛اوج این هدایت در آن بخش از نمایش رقم می خوردکه کارگردان کل ماجرارابه مدت چهار دقیقه و ۳۰ثانیه متوقف می کندوتماشاگران را به طور موقت به کما می برد(کمای چند دقیقه ای فرصتی است جهت استراحت دادن به مغزی که زیرهجوم اطلاعات ومنطق اینشتینی نمایش،بیش از حد فعال و به بازی گرفته شده است است).
دگرگونی وقت و مکان به ماهیت فیزیکال و هویت غیرفیزیکال پرسوناژها نیز تسری یافته است.آدم های نمایش حیات دوگانه دارند؛ هم مرده اند، هم زنده!هم می توان لمس ارزش کرد، هم نمی توان!همزات های جیم و جان مدام تماشاگر را می فریبند و همچنین پلیس و پیرزنی که هم هستند و هم نیستند.
قفسی در جست‌وجوی پرنده! , نمایش «این یک پیپ نیست»
در علم نورولوژی(پزشکی مغز و اعصاب) از پدیده ای با عنوان Autoscopy (همزات بینی) یاد شده است که در جریان آن،فرد گاه همزات خود را مشاهده نموده و ممکن است از این موضوع،متعجب حتی وحشت زده شود.این پدیده ممکن است هم در افراد سالم به هنگام خواب آلودگی یا خستگی بسیار زیاد دیده شود هم در افراد بیمار، برای مثال مبتلایان به توده های مغزی،صرع و… . داستایفسکی، بر اساس پدیده «همزات بینی»،داستانی به نام «همزات» نوشته که جزو نخستین آثارش محسوب می شود و به فارسی نیز ترجمه شده است است.نمودهایی از «همزات بینی» را می توان در نمایش «این یک پیپ نیست» در لحظاتی که همزات برادران در صحنه رویت می شوند،یافت ولی این پدیده به درستی و به طور کامل دراماتیزه نشده و در حاشیه چالش مهم نمایشنامه باقی می ماند.نسبیت حاکم بر رخدادها نیز نیاز به دراماتورژی دقیق تر دارد.این نسبیت باید در عین پیچیدگی،قابل فهم نیز باشد که نیست.
طراحی صحنه ای دقیق و در خدمت اجرا
با آنکه نمایش اورجینال نیست ولی طراحی میزانسن آن شبیه به نسخه آلمانی(قفسی در جست وجوی پرنده) و دقیق و حرفه ای صورت گرفته و به طور کامل در خدمت اجراست. نمایش بر طراحی صحنه اش متکی است.تمام رخدادها وابسته به مکان هستند حتی اماکن تخیلی نادیدنی نظیر استخر با استفاده از کلمات به خوبی در ذهن مخاطب آفریده یا بازنمایی می شوند. بسیاری از کنش ها و تصویر العمل ها و واکنش‌ها کاراکترها به درستی با کارکرد اتاق ها و فضاهای فیزیکی مطابقت دارد؛ برای مثال تماشای برنامه تلویزیون در اتاق نشیمن یا قتل با تیغ ریش تراشی در حمام.تک تک باکس های مکانی در جای صحیح خود قرار گرفته اند به گونه ای که نمی توان آن ها را جابه جا کرد . به فرض نمی توان حمام را در طبقه پایین در نظر گرفت یا آشپزخانه را به طبقه اوج انتقال داد لیکن مکان، در این نمایش هویتمند است.
به عنوان مثال حمام مکانی است که در آن قتلی به وقوع می پیوندد؛درواقع در دنیا مالیخولیایی نمایش،آب حمام و خون جنازه همچون آبشار باید به طرف فضاهای فیزیکی طبقه پایین جریان یابد تا خشونت نهفته در رخدادها و تطهیر نشأت گرفته از آب و استحمام به کل فضا تسری یابد. اگر حمام در طبقه اوج قرار داشت، این معنا از نمایش مستفاد نمی شد. نمونه دیگر، تعبیه اتاق های خواب در طبقه بالاست که می تواند نشانه ای از چشم بستن شخصیت ها بر آنچه در طبقه پایین در حال رخ دادن است باشد و اشاره ای نیز به دنیا کابوس گون نمایش دارد.اگر این اتاق ها در طبقه پایین قرار داشتند، با دشواری می شد به چنین برداشتی رسید.به این ترتیب مکان به یکی از اجزای کلیدی نمایشنامه و نمایش تبدیل شده است و نقش آن در بسترسازی مناسب جهت حوادث،پررنگ می شود.
بازی زمانی با زمانبندی دقیق
ورود و خروج هنرپیشه ها به اتاق ها و کریدورهای متفاوت منزل به اقتضای سوژه، شخصیت پردازی و فرم،به دقت زمانبندی،کنترل و اجرا شده است است.کارگردان و بازیگران تلاش زیادی را مصروف رعایت و اجرای این زمانبندی کرده اند.جیم و بدلش و جان و بدلش نباید به طور همزمان دیده شوند.برای تحقق این امر بازیگران مرد نمایش متمحل زحمات زیادی شده است اند و با ورود و خروج های دقیق شان،تماشاگران را وارد لابیرنتی می کنند که در پیچ وخم هایش گم می شوند.این درست همان هدفی است که مد نظر کارگردان بوده هست؛ یعنی تسلط کامل اجرا بر تماشاگر.
مساوات یک داستان را از منظر تک تک کاراکترهایش با زوایای دید متفاوت،به نمایش در می آورد.شبکه داستانی «این یک پیپ نیست» آنچنان پیچیده و در هم تنیده است که تماشاگر نمی تواند لحظه ای از صحنه چشم بردارد چون خط روایی را گم می کند؛ چه برسد به داستانی که بارها از منظر پرسوناژهای نمایش اجرا می شود. این فقط تماشاگران حرفه ای هستند که می توانند در همان دفعه اول،کلیت و جزییات نمایش را درک کنند. بیشتر تماشاگران حداقل دو تا سه بار باید کل نمایش را ببینند تا از داستان آن و روابط بین شخصیت ها سر در آورند.در آثار مساوات،تماشاگر نمی تواند آخر داستان و داستانک ها را حدس بزند و هر لحظه از قصد حداقل یک گام از اجرا،عقب نگه داشته می شود. مساوات در «این یک پیپ نیست» تسلط اجرا(حتی محتوا) را بر تماشاگر شدت یافتن می کند.
این محتوا نیست که فرم در خدمت آن است بلکه برعکس،این فرم است که محتوا را در چنگ خود گرفته و آن را به هر سو که می خواهد می کشاند؛ همچون خود نمایشنامه نویس و کارگردان که تماشاگر را به مسیر دلخواه خود در کسری از ثانیه، هدایت می کند.تماشاگر خود را مقهور صحنه حس می کند و در بعضی از لحظات،از اینکه مدام رودست می خورد،عصبانی می شود. او نمی تواند ارتباط گوش و چشم خود را با صحنه کم یا قطع کند لیکن درک حضور پیچیده و گیج کننده دو جیم و دو جان،کاراکترهای نامریی ولی حاضر در صحنه و ماهیت روح وار ماریا نیازمند تمرکز زیاد و خواندن همه زیرنویس هاست.همراه شدن با داستان و شخصیت های نمایش، مستلزم دریافت انبوه اطلاعاتی است که از طرق مختلف(نوشته ها،دیالوگ ها،حرکات بازیگران و…) ارائه می شود البته دریافت اطلاعات به تنهایی کافی نیست و تماشاگر باید قادر باشد تا این اطلاعات را هماهنگ با سرعت زیاد نمایش و ریتم تند آن،به هم ربط دهد و از مسیر داستان منحرف نشود.
واقعیت آن چیزی نیست که با چشم ها می بینیم
«این یک پیپ نیست» به ما یاد می دهد واقعیت آن چیزی نیست که با چشمان مان می بینیم و با گوش های مان می شنویم؛ در این راستا کافی است به این توصیه دقت کنیم که اگر دوبله یا ترجمه گفتاری را از نمایش از بین بردن کنیم،مخاطب معنی واژگان،کلمات،اصطلاحات،عبارات و جملات زبانی که کاراکترها با آن صحبت می کنند را نمی فهمد.ریشه این گنگی زبان تعمدی را نه در محتوای نمایش بلکه در فرم نمایش باید جست وجو کرد.بخش عمده ای از هویت ملی هر آدمی در گروی زبان و لباس او است.مساوات با گزینش دو زبان متفاوت( یک زبان مهم و دو زبان فارسی) و لباس های غیرایرانی،موفق شده است تا علاوه بر دکور و آکسسوار(وسایل صحنه)،از کلام و پوشش نیز جهت فضاسازی بهره جوید.
تبدیل تماشاگر به عروسک صحنه
وضعیت روانی تماشاگر در قبال نمایش «این یک پیپ نیست»، همچون عروسک خیمه شب بازی که نخ حرکتش در دستان عروسک گردان است.محمد مساوات، با مهارت خیره کننده ای ثابت می کند که قادر است تماشاگران را به طور موقت به عروسک تبدیل کند و نخ این عروسک ها را به هر سو که می خواهد بکشد.تماشاگر همچون توپ پینگ پونگ مدام بین دنیای ذهنی و دنیا عینی نمایش جابه جا می شود.جدیدترین کار محمد مساوات مصداق تیپیک تئاتری است که «آنتونن آرتو» از آن با عنوان Theatre of cruelty(تئاترشقاوت) یعنی نمایشی که واقعیت نادرست سایه افکنده بر ذهن تماشاگرراکنارمی زند، یادکرده است.
«این یک پیپ نیست» که تمام می شود،تماشاگراززیرتازیانه اجرا رهایی نمی یابد لیکن رورانس غافلگیر کننده آن، به گونه ای طراحی شده است که تا لحظه آخر،احساس خوار و مسخره شدن همچنان جاری و آزارنده باشد؛تماشاگران جهت بازیگران ناپیدایی دست می زنند و با احساس له و مچاله شدن، سالن را ترک می کنند.
*عضو انجمن منتقدان و نویسندگان تئاتر
روزنامه قانون/ شهرام خرازی ها /برترینها
واژه های کلیدی: نمایش | تماشاگر | کارگردان | کارگردانی | نمایشنامه | کارگردان و بازیگر | اخبار فرهنگی و هنری
